हिंदू देवळांचे सर्वसादारण वास्तुशास्त्र
खंयच्याय हिंदू देवळाची मुखेल रचना ताच्या ‘गर्भकुड’ वा देवळांतलो भितरलो पवित्र जागो हाचेर आदारील्ली आसता जंय मुख्य देवाची स्थापना जाता. मुखेल देवळाच्या वयर चड करूंन मनोरो वा शिकारा आसता आनी तो त्रिकोणी आसता. गर्भकुडीच्या दोनय वटेन दोन वा अदीक ल्हान कुडी आसतात जंय परिवार देवता स्थापन केल्ल्यो आसता.
गर्भकुडीच्या चारय वटेन उक्तो जागो आसता जो प्रदक्षिणा नावाच्या खाशेल्या विधीखातीर दवरतात आनी दर एक भक्त ह्यो प्रदक्षिणा घालता. हि विधी म्हळ्यार देवाच्या भोंवतणी घेतील्ले फेरे जे चड करूंन विशम संख्येन घालतात.
गर्भकुडींत वतना धार्मीक प्रतिकां वा देवळांतल्या दैवता संबदच्या आख्यायिकांच्या देखाव्यांनी रंगयल्ले खांबे आनी वण्टी आशिल्ले एक व्हडले सभाघर लागता. ह्या सभाघराक चडशे कडेन ‘मंडप’ म्हणटात.
मंडपाभायलो जागो म्हळ्यार प्राकार जय चड करूंन कल्पित जनावराचो पुतळो वा देवाचे वाहन दवरतात. प्राकारांत तुळशी सारकेल्ली पवित्र रोपां वा पिपळ वा वड अशी पवित्र झाडां आसतात आनी ह्या झाडां मुळांतय ल्हान देवांच्यो म्हुर्ती वा शिल्प दवरतात.
प्राकाराभायर व्हड उदकाचे तळे वा न्हय वा तिर्थस्थान आसूं येता. उत्सव वा खंयच्याय मंगल दिसा भक्त देवळांत भितर सरचे पयली ह्या उदकांत न्हाण घेतात.
प्राकारांत मुखेल भटाचे घर तशेंच भक्तांखातीर रावपाच्यो कुडी आसतात ज्यांका धर्मशाळा अशे म्हणटात आनी कांय वेळार हांगा लग्न तशेंच मुजींचे समारंभ जातात.
गोंयच्या हिंदू देवळांचे वास्तुशास्त्र
गोंयच्या देवळांनी ह्या सक्तीच्या वास्तुशास्त्रांत थळावी पारंपारीक इमारत बांदणी आसपावन ताचेर एक खाशेलो रंग चडयला. गोंयच्या देवळांची एक खाशेली गजाल म्हळ्यार दिव्यांचो खांब ज्याका दिपमाळ वा दिपस्तंभ म्हणून वळखतात आनी तो दोन ते स माळयांचो आसता. हो मराठा परंपरेंतल्यान आयला अशे मानतात. उत्सवाच्या दिसांनी हजारांनी पण्ट्यो पेटोवन नटयल्ली दिपमाळ वा दिपस्तंभ खूब आकर्शक दिसता.
गोंयच्या देवळांचे आनीक एक खाशेलेपण म्हळ्यार पारंपारीक शिकारा जाग्यार मुखेल देवळावयर आशिल्लो ताचो कळस. हो मुस्मील वा मुगल वास्तुशास्त्राचो प्रभाव आसूं येता. सकयल दिल्ले उदाहरण पळयात.आनीक एक मुस्लीम वा मुगल प्रभाव म्हळ्यार नौबत खाना वा मंडपाच्या प्रवेशद्वारा कडेन आशिल्लो ल्हान मनोरो जंय बसून देवळांतले वाजंत्री खास करूंन उत्सवाच्या दिसांनी पारंपारीक वा धार्मीक संगीत वाजयतात.
मंडपाच्या वक्रीय छप्पराचेर किरीस्तांव/पोर्तुगीज वास्तुशास्त्राचो प्रभाव आसा. सकयल दिल्ले उदाहरण पळयात.
पयले शेंकड्यातल्यो शिव देवाक ओंपील्ल्यो हरवळेच्यो कोरांतील्ल्यो पांडवा गुहा हे गोंयातले सगळ्यांत पोन्ने देवूळ अशें मानतात.
13-14व्या शेंकड्यातले कदंब राजवटीवेळार बांदील्ले तांबडी सुर्लाचे शिवाचे देवूळ पोर्तुगीज पयलीच्या काळांतली आनीक एक अप्रतीम शिल्पकृती.
पोर्तुगीज राजवटीच्या काळांतली गोंयची देवळां
भारतांतल्या हेर देवळां कडेन तुलना केली जाल्यार आयची चडशी देवळां आत्याधुनीक आसात ताचे कारण म्हळ्यार ह्या देवळांतले देव-देवता पोर्तुगीज राजवटींत आनी इन्क्वीजीशना वेळार पोर्तुगीज राजवटीभायल्या प्रदेशांत स्थायी जाल्ल्यो आनी ते खातीर ही चडशी देवळां तांचे खातीर दुसरे घर जावन आसात.
1540च्या आज्ञापत्रा द्वारा पोर्तुगीज वायसरॉयाक पोर्तुगीज राजवटीतली सगळी हिंदूंची देवळां आनी म्हुर्त्यो नश्ट करपाचे हक्क दिल्ले, “बेटाचेर एक सूद्दा देवूळ उरपाक जायना अशे आदेश आशिल्ले”. ह्या जाग्याचेर चर्ची बांदून देवळांची मालमत्ता चर्चींच्या देखरेखीखातीर हातासपाचेय आदेश दिल्ले. राशोल हांगा पुरील्ल्या फामाद देवळां विनाशक दियोगो रॉड्रिगीश सारकेल्ल्या साबार इमानदारांनी ह्या आदेशांची पुराय तरेन अंमलबजावणी केली. पोन्न्या काबिजादींनी देवळांच्यो सगळ्यो निशाण्यो नानपयत करूंन उडयल्यात. आपल्या प्रदेशांची शीम हुंपून देवाची भेट घेवंक वचपी लोकांक लेगीत तांणी बंदी घाली.
तांच्या 300 अदीक वर्सांच्या राजवटींत तांणी बांदपाक हयकार दिल्ले पयले देवूळ म्हळ्यार पणजेचे महालक्ष्मी देवूळ ते 1818 वर्सां जायत्या विरोधा उपरांत मान्य जाले.